Άποψη του ναού του Απόλλωνα Ζωστήρα στον Λαιμό της Βουλιαγμένης
......ΣΤΟ ΦΩΣ
Επιχείρηση διάσωσης αρχίζει για τον
αρχαϊκό ναό που βρίσκεται ένα και πλέον μέτρο κάτω από την επιφάνεια της
θάλασσας, βυθισμένος σε παχύ στρώμα λάσπης και χώματος, μέσα στις
εγκαταστάσεις του ξενοδοχείου Αστήρ Παλάς
Ο «βουλιαγμένος» ναός του Απόλλωνα
Τον έχτισαν τον 6ο αιώνα π.Χ. σε έναν τόπο
που αποτελούσε τέλειο φυσικό παρατηρητήριο, μία θέση στρατηγική για τον
έλεγχο της θάλασσας αλλά και για τη σύνδεση με τα νησιά των Κυκλάδων.
Τον έφεραν στο φως, το 1924, τα παιδιά του ορφανοτροφείου της
Βουλιαγμένης σκάβοντας στην παραλία. Και σήμερα τον απολαμβάνουν κατά
κύριο λόγο οι λουόμενοι και πελάτες γενικότερα του Αστήρ Παλάς δεδομένου
ότι βρίσκεται μέσα στις εγκαταστάσεις του. Ο αρχαϊκός ναός του Απόλλωνα
Ζωστήρα στον Λαιμό της Βουλιαγμένης υπήρξε το ιερό του αρχαίου δήμου
των Αιξωνίδων Αλών - ο οποίος κάλυπτε τις σημερινές περιοχές της Βούλας
και της Βουλιαγμένης -, είχε εμβέλεια σε όλη την Αττική, αλλά και
τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της απευθείας επικοινωνίας με το μεγάλο ιερό
της Δήλου. Ελάχιστα κατανοητή γίνεται σήμερα η μεγάλη σημασία του κατά
την Αρχαιότητα, καθώς ο ναός ανασκαμμένος από τις αρχές του 20ού αιώνα
«εξαφανίστηκε» και πάλι από τις επιχώσεις ενώ η εισροή των θαλάσσιων
υδάτων καθώς βρίσκεται δίπλα στην ακτή τον μετατρέπουν σε λίμνη.
Επιπλέον διαθέτει και μία αρνητική πρωτοτυπία: για την επίσκεψή του,
απαιτείται η είσοδος στον χώρο του ξενοδοχείου και της πλαζ με την
καταβολή εισιτηρίου. Και αυτό παρ' ότι ο χώρος έχει κηρυχθεί
αρχαιολογικός με ζώνες προστασίας.
Οι επεμβάσεις
«...μακρά άκρα πρώτη μετά τους Αιξωνέας, Ζωστήρ» γράφει ο Στράβωνας για την άκρη αυτή της Αττικής η οποία επιλέχθηκε για την ίδρυση του ιερού του Απόλλωνα. Μία λωρίδα γης με χαμηλό επίπεδο το οποίο διευκόλυνε ώστε το ιερό να είναι ορατό και από τους δύο κόλπους, ανατολικό και δυτικό. Δυόμισι χιλιετίες όμως αργότερα ο ναός βρίσκεται κατά ένα και πλέον μέτρο κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, με άνοδο της στάθμης της που μεσολάβησε. Ετσι, όχι μόνο δεν είναι ορατός αλλά έχει βυθιστεί σε παχύ στρώμα λάσπης και χώματος.
Επιπτώσεις είχαν και οι ανθρώπινες επεμβάσεις στην πορεία του χρόνου. Ενα τοιχίο, το οποίο κατασκευάστηκε περιμετρικά του αρχαίου κτιρίου και σε πολύ μικρή απόσταση από αυτό με σκοπό την προστασία του, έχει εντελώς αντίθετα αποτελέσματα καθώς συμβάλλει στην παραμονή των λιμναζόντων υδάτων. Παράλληλα μεγάλες επιφάνειες τσιμεντώθηκαν γύρω του, άγνωστο πότε και γιατί, οι οποίες αλλοίωσαν σημαντικά την εικόνα του αρχαίου. Πέραν αυτών δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι ο ναός του Απόλλων Ζωστήρα αποτελεί «άγνωστο» μνημείο.
Το έργο
Στην Αττική της Ακρόπολης και του Παρθενώνα χρειάστηκε να περάσει χρόνος προκειμένου να αναδειχθούν και τα άλλα σημαντικά ιερά, τελικώς όμως αυτό επετεύχθη. Αλλά η ιδιαιτερότητα του μικρού Απόλλωνα Ζωστήρα, ο οποίος βρέθηκε σε ένα καθαρά τουριστικό περιβάλλον όπου αναπτύσσονταν ψυχαγωγικές δραστηριότητες μακράν των αρχαιολογικών, λειτούργησε σχεδόν απαγορευτικά για την ανάδειξή του.
Το καλό νέο σήμερα είναι ότι η ΚΣΤ' Εφορεία Αρχαιοτήτων, υπό τη διεύθυνση της κυρίας Εφης Λυγκούρη, αρχίζει έργο καθαρισμού του μνημείου, απομάκρυνσης των σύγχρονων επεμβάσεων, δηλαδή των τσιμέντων, μόνιμου αποστραγγισμού του χώρου και εν συνεχεία αναστηλώσεων όπου αυτές είναι απαραίτητες. Πρόκειται για εργασίες οι οποίες κρίνονται άμεσα απαραίτητες προκειμένου να διασωθεί το μνημείο. Ετσι, ενδιαφέρουσα θεωρείται και η πρόταση της εταιρείας Αστήρ Παλάς για συνεισφορά στο κόστος της συντήρησης, του αποστραγγιστικού έργου, των αναστηλώσεων, αλλά και της επισήμανσης με επεξηγηματικές πινακίδες.
Ο ναός
Κατασκευασμένος από πωρόλιθο, ο ναός έχει έναν ορθογώνιο σηκό (10,80 μ. Χ 6 μ.) και η είσοδός του προς τα ανατολικά σώζει ακόμη τις παραστάδες και το κατώφλι στο οποίο διατηρούνται τα ίχνη από την ύπαρξη μιας δίφυλλης θύρας. Το δάπεδό του είναι στρωμένο με μεγάλες ορθογώνιες πλάκες, άριστα επεξεργασμένες και προσαρμοσμένες μεταξύ τους, είναι όμως ελάχιστα ορατές εξαιτίας της επικάλυψής τους από φερτά υλικά. Διαθέτει άδυτο, όπως συμφωνούν οι περισσότεροι μελετητές του, δηλαδή ένα προφυλαγμένο δωμάτιο στην πίσω πλευρά του το οποίο χρησίμευε για τη φύλαξη χρημάτων και πολύτιμων αναθημάτων. Τον 4ο αιώνα π.Χ. εξάλλου προστέθηκαν εξωτερικά του ναού κίονες - από τέσσερις στις στενές πλευρές του και έξι στις μακριές - δημιουργώντας περίσταση, η οποία πιθανότατα να συγκρατούσε ξύλινο υπόστεγο για την προφύλαξη των προσκυνητών.
Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν ακόμη τα βάθρα για τα τρία αγάλματα των θεών που λατρεύονταν εκεί: της Λητούς και των δύο παιδιών της, του Απόλλωνα και της Αρτεμης, ενώ σε δύο από αυτά διασώζεται ακόμη η αρχαϊκή επιγραφή: «ΗΑΛΑΙΕΙΣ ΑΝΕΘΕΣΑΝ».
Τα Ζωστήρια
Μία ακόμη επιγραφή του ιερέα του ναού Πολύστρατου και των συνεργατών του, η οποία βρίσκεται στην τράπεζα μπροστά από το μεσαίο βάθρο, αναφέρεται στην επισκευή που έκαναν στο ιερό, στην κόσμηση των αγαλμάτων αλλά και στην τέλεση των Ζωστηρίων - της ετήσιας εορτής των Αλαιέων, κατά την οποία η Αττική ανανέωνε τα δικαιώματά της επί της ιεράς νήσου της Δήλου με την οποία συνδεόταν μέσω του ιερού του Απόλλωνα Ζωστήρα. Στον ναό υπάρχει ακόμη ένας μαρμάρινος θρόνος πιθανότατα για τον ιερέα. Εξω από την είσοδο μια υψηλή λίθινη λεκάνη ήταν το περιρραντήριο με νερό για τον εξαγνισμό των πιστών, ενώ λίγο μακρύτερα σώζεται και η βάση του μεγάλου βωμού.
Οι επιγραφές υπήρξαν τα σημαντικότερα ευρήματα του ναού καθώς απέδειξαν ποιος ήταν, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές. Μία πλάκα εξάλλου επάνω στην οποία σώζονται τα πόδια χήνας, δημιουργεί την ευθεία αναφορά στα μαρμάρινα ομοιώματα αυτού του πτηνού τα οποία έχουν βρεθεί στο Λητώον της Δήλου, καθώς η ασιατική καταγωγή της θεάς Λητούς συνδεόταν με τα έλη και τις λίμνες. Διότι, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, στη μυθική εποχή των θεών, όταν αυτοί έλυναν δυναμικά τις μεταξύ τους διαφορές, η Λητώ κυνηγημένη από την οργισμένη Ηρα, γιατί κυοφορούσε τα παιδιά του Δία, σταμάτησε στο ειδυλλιακό αυτό μέρος και νομίζοντας ότι επρόκειτο να γεννήσει, έλυσε τη ζώνη της. Τα υπόλοιπα τα ανέλαβε το ιερατείο των Αιξωνίδων Αλών και η επεκτατική πολιτική της αρχαίας Αθήνας.
Ιστορία θαμμένη στο χώμα
Οι αρχαίες πηγές, διάσπαρτες μεν αλλά σαφείς, δηλώνουν με κάθε τρόπο την πολυσήμαντη αξία του ιερού του Απόλλωνα Ζωστήρα για την Αθήνα. Δεν είναι καθόλου παράξενο, λοιπόν, που γύρω από τον ναό - έξω από τις εγκαταστάσεις του ξενοδοχείου Αστήρ Παλάς - είχαν χτιστεί κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. δύο κυκλικοί πύργοι - παρατηρητήρια σε σημεία τέτοια ώστε να ελέγχουν τον πλου προς τον Πειραιά. Αλλωστε η κατάληξη της χερσονήσου του Λαιμού στη θάλασσα, με τις λεπτές και απότομες προεξοχές είχε λειτουργήσει σύμφωνα με τον Ηρόδοτο προστατευτικά για την Αθήνα, καθώς μετά τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και στο σκοτάδι της νύχτας νόμισαν πως ήταν πλοία που τους κυνηγούσαν και έτσι τράπηκαν σε φυγή.
Στην ίδια περιοχή εντοπίστηκε και η Ιερατική Οικία του ναού με ισχυρό πολυγωνικό τοίχο και παρατηρητήριο. Εντύπωση μάλιστα προκαλεί η διαρκής επέκτασή του, η οχύρωσή του και τα πηγάδια του που αποδεικνύουν την ευρωστία του και την ανάγκη περιφρούρησής του. Πλήθος είναι εξάλλου τα ευρήματα, κυρίως από τα πηγάδια, που μαρτυρούν τη σημασία του ιερού καθώς διευκόλυνε την επικοινωνία με τη Δήλο και παρείχε φιλοξενία στους προσκυνητές που πήγαιναν ή έρχονταν από εκεί.
Τόσο οι πύργοι, από τους οποίους έχει ανασκαφεί μόνον ο ένας, όσο και η ιερατική οικία - ανασκάφηκε το 1936 - βρίσκονται σήμερα «θαμμένοι» στο χώμα και ανάμεσα στη χλωρίδα που αναπτύχθηκε αφού εν συνεχεία εγκαταλείφθηκαν. Η περιοχή της Βούλας και της Βουλιαγμένης φαίνεται, κυρίως λόγω της οικοδόμησης, να «ξυπνά» τώρα αρχαιολογικά. Αρκεί η αρχαία Ιστορία να μη θαφτεί με το πρόσχημα της «ανάπτυξης».
ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ
Εκεί όπου σήμερα οι παραθεριστές απολαμβάνουν την ηρεμία του τοπίου με την πυκνή βλάστηση και την ευεργετική αύρα της θάλασσας κάποτε, στο βαθύ παρελθόν, οι άνθρωποι έφτιαχναν τα σπίτια τους, ιδρύοντας μικρές εγκαταστάσεις και εκμεταλλευόμενοι - τότε, όπως και τώρα - τα πλεονεκτήματα της συγκεκριμένης θέσης. Στην ίδια περιοχή, στον «Αστέρα» της Βουλιαγμένης δηλαδή, η οποία κατακλύζεται καθημερινά από λουομένους και όπου οι εξωστρεφείς δραστηριότητες έχουν τον πρώτο λόγο, οι αρχαίοι είχαν ιδρύσει το ιερό τους. Αφιερωμένο στον Απόλλωνα Ζωστήρα τελούσε σε διαρκή «συνομιλία» με το μεγάλο ιερό των Κυκλάδων τη Δήλο, όπου η λατρεία του θεού ήταν στο απόγειό της. Και από τη σημερινή παραλία έφευγαν γεμάτα πιστούς τα πλοία της αρχαιότητας προκειμένου να φθάσουν στο νησί. Το γεγονός ότι η περιφραγμένη έκταση των 278 στρεμμάτων του «Αστέρα» περιλαμβάνει σημαντικές αρχαιότητες είναι γνωστό. Εφέτος όμως είχαμε μία νέα αποκάλυψη: ανάμεσα στις καμπάνες του συγκροτήματος ήρθαν στο φως προϊστορικές αρχαιότητες: μια εγκατάσταση της πρωτοελλαδικής εποχής (3η χιλιετία π.Χ.), με άκρως ενδιαφέροντα ευρήματα. Και πάνω της ακριβώς άλλα κτίρια, της κλασικής εποχής αυτά. Τελικώς οι άνθρωποι ακόμη και με το πέρασμα χιλιετιών παραμένουν σταθεροί στις προτιμήσεις τους.
Ειδώλια μεταξύ των οποίων και δύο που έχουν το σχήμα φαλλού, ένας μικροσκοπικός πέλεκυς από πράσινο λίθο, σμίλες, πληθώρα λίθινων εργαλείων, απολεπίσματα και λεπίδες οψιανού και βέβαια άφθονη κεραμική βρίσκονται ανάμεσα στα ευρήματα της προϊστορικής εποχής, που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές που έγιναν στην κατάφυτη περιοχή των καμπανών του Αστέρα ΑΕ. Το αίτημα της εταιρείας «Αστέρας ΑΕ» προς την ΚΣτ' Εφορεία Αρχαιοτήτων ανέφερε το εξής: άδεια για την ανακαίνιση εγκαταστάσεών του (είσοδο και καμπάνες) και για την τοποθέτηση υπόγειων δικτύων πυρόσβεσης, ηλεκτροδότησης και υδροδότησης. Και στις δύο περιπτώσεις ήταν αναμενόμενο ότι θα εντοπισθούν αρχαία. Οπως και συνέβη.
Υπό την επίβλεψη των αρχαιολόγων κ. Γιάννου Κουράγιου και των κυριών Μαίρης Γιαμαλίδη και Λίνας Μακραδήμα ανοίχτηκαν σε διάρκεια τεσσάρων μηνών 40 αρχαιολογικά σκάμματα, διαστάσεων 5Χ5 μέτρα το καθένα. Οι συνθήκες ήταν δύσκολες καθώς οι ρίζες των πεύκων βρίσκονταν κυριολεκτικά μέσα στα αρχαία. Οπου όμως έρχονταν στο φως, τα κανάλια των δικτύων άλλαζαν πορεία προκειμένου να προστατευθούν και να διατηρηθούν οι αρχαιότητες. Η πρόβλεψη, άλλωστε, όπως επισημαίνει η προϊσταμένη της Εφορείας κυρία Εφη Λυγκούρη είναι να παραμείνουν ορατές και επισκέψιμες για το κοινό.
Στην κορυφή χαμηλού λόφου, ο οποίος βρίσκεται στα ΒΑ της εισόδου του συγκροτήματος και σε θέση που επέτρεπε την πλήρη εποπτεία των θαλάσσιων δρόμων προς την Αττική, εντοπίσθηκαν τα αρχαία. Αρχικώς ήρθαν στο φως (αν και η φράση δεν είναι απόλυτα ακριβής, αφού τα αρχαία κατάλοιπα ήταν σχεδόν επιφανειακά, μερικά μάλιστα ορατά) δύο κτίρια του 5ου - 4ου αιώνα. Πολλοί οξυπύθμενοι αμφορείς αρκετοί από τους οποίους ανέπαφοι, άλλα χρηστικά αγγεία και ανάμεσά τους ένα μικρό τμήμα γραπτού ερυθρόμορφου στο οποίο απεικονίζεται ο Ηρακλής και μία γυναικεία μορφή βρέθηκαν στα δωμάτια των κτιρίων. Οι τοίχοι τους εξάλλου κατασκευασμένοι από αργούς λίθους σώζονται σε κάποια σημεία ως και σε ύψος ενός μέτρου. Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι η μία εκ των οικιών χρησιμοποίησε τα οικιστικά κατάλοιπα προϊστορικών χρόνων προκειμένου να στηριχθεί πάνω τους, όπως φαίνονται από την ανασκαφή περιμετρικά της.
Οι κάτοικοι
Τοίχοι που ορίζουν δρόμους και κτίρια, το ένα μάλιστα με εντυπωσιακές διαστάσεις αφού είναι 4,70Χ5 μέτρα ενώ στο κέντρο του υπάρχει η λίθινη βάση ενός κίονα για τη στήριξη της στέγης, έχουν αποκαλυφθεί στο σημείο αυτό. Μαζί με τα αντικείμενα της ίδιας εποχής που δείχνουν σαφώς μία εγκατάσταση της προϊστορικής εποχής.
Την περιοχή του Λαιμού της Βουλιαγμένης επέλεξαν και αργότερα όμως στην αρχαϊκή εποχή οι κάτοικοι της περιοχής προκειμένου να ιδρύσουν το ιερό του δήμου τους: των Αιξωνίδων Αλών. Οπως σημειώνει ο Στράβων μάλιστα για τη συγκεκριμένη θέση «... μακρά άκρα πρώτη μετά τους Αιξωνέας, Ζωστήρ». Γιατί ο Απόλλων Ζωστήρ στον οποίο ήταν αφιερωμένο το ιερό μπορεί σήμερα να βρίσκεται μέσα σε τουριστικές εγκαταστάσεις και να είναι άγνωστος στο ευρύ κοινό, η σημασία του όμως υπήρξε τεράστια στην αρχαιότητα όπως δείχνει η εμβέλειά του σε ολόκληρη την Αττική, η απευθείας σύνδεσή του με το μεγάλο ιερό του θεού, στη Δήλο, αλλά και η δυνατότητα λόγω της θέσης του, για έλεγχο της θαλάσσιας περιοχής. Απόδειξη, οι δύο κυκλικοί πύργοι, οι οποίοι κτίσθηκαν τον 5ο αιώνα π.Χ. για την ασφαλή παρατήρηση της θάλασσας.
Το έργο
Το γεγονός ότι με το πέρασμα του χρόνου ο ναός βρέθηκε σήμερα ένα και πλέον μέτρο κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, λόγω της ανόδου της στάθμης της, αποτελεί σοβαρό πρόβλημα καθώς αναβλύζει διαρκώς νερό, πλημμυρίζοντας τον χώρο. Ηδη ωστόσο από πέρυσι τον Απρίλιο υπάρχει χορηγία του «Αστέρα ΑΕ» για την πλήρη μελέτη αποστράγγισης, αναστήλωσης του ναού και για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Μεταξύ άλλων έτσι προβλέπεται η μείωση του ύψους των πρανών προκειμένου να αναδειχθεί το ιερό και η κατασκευή αποστραγγιστικού καναλιού γύρω του ώστε να επιτυγχάνονται η άντληση και απομάκρυνση των υδάτων. Ως σήμερα εξάλλου η Εφορεία Αρχαιοτήτων έχει ολοκληρώσει τον καθαρισμό του ιερού από τη λάσπη και το χώμα ενώ απομάκρυνε μία σύγχρονη κατασκευή από τσιμέντο - ένα τοιχίο - που είχε κατασκευασθεί περιμετρικά σε μία μάταιη προσπάθεια προστασίας από τα θαλάσσια ύδατα.
Η αναστήλωση του ναού με βάση το σωζόμενο υλικό του αποτελεί επόμενο στάδιο ενώ μαζί θα αναστηλωθούν και τα βάθρα από τα τρία αγάλματα θεών που βρίσκονταν στο εσωτερικό του (σε δύο από αυτά διασώζεται η αρχαϊκή επιγραφή: «ΗΑΛΑΙΕΙΣ ΑΝΕΘΕΣΑΝ»). Της Λητούς, του Απόλλωνα και της Αρτεμης. Η απομάκρυνση των επιγραφών όμως που βρέθηκαν στον ναό κρίνεται απαραίτητη λόγω του κινδύνου που διατρέχουν από τον θαλασσινό αέρα. Γι' αυτό και προβλέπεται η αντικατάστασή τους από αντίγραφα.
Το μέλλον
Παιδιά του ορφανοτροφείου της Βουλιαγμένης που έπαιζαν, σκάβοντας στην παραλία, έφεραν στο φως το 1924 τον ναό του Απόλλωνα Ζωστήρα.
Το γεγονός δεν εμπόδισε την πολιτεία να παραχωρήσει την περιοχή, πολύ αργότερα τη δεκαετία του '60, για την εγκατάσταση του ξενοδοχείου στο πλαίσιο μιας επιθετικής τουριστικής πολιτικής η οποία απαιτούσε την ύπαρξη υποδομών υψηλών προδιαγραφών. Η κατασκευή του ξενοδοχείου σε έναν σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων μπορεί να χαρακτηρισθεί ατυχής για τα αρχαία. Από άλλη άποψη ωστόσο μπορεί να μην αποκαλύπτονταν ποτέ στη σημερινή έκτασή τους. Ισως και να είχαν «θαφτεί» κάτω από παράνομες καταλήψεις του αιγιαλού. Ισως πάλι όχι.
Σήμερα όμως υπάρχει δεδομένη κατάσταση και με βάση αυτήν ζητούνται οι λύσεις. Η οικονομική ενίσχυση του ανασκαφικού και αναστηλωτικού έργου από την εταιρεία «Αστέρας ΑΕ» αποτελεί σταθερά στην οποία προσβλέπει και στο μέλλον η αρμόδια Εφορεία για την ολοκλήρωση του έργου. Πόσο μάλλον που αντιμετωπίζεται ως πιθανή μία «ενοποίηση» του ναού με τα νέα ευρήματα.
Αλυτο ωστόσο παραμένει επί του παρόντος το ζήτημα της επίσκεψής τους αφού αυτή μπορεί να γίνει μόνο μέσω της εισόδου του συγκροτήματος και με την καταβολή του απαιτούμενου εισιτηρίου. Μία αρνητική εικόνα, η οποία ζητεί την αντιστροφή της.
Η δεξαμενή του ιερού
Κανείς δεν γνώριζε ότι κάτω από την είσοδο του «Αστέρα» οι κατασκευαστές της είχαν αποκαλύψει πριν από 40 χρόνια μία αρχαία δεξαμενή. Ούτε ότι είχε εγκιβωτισθεί σε μπετόν για να μην καταστραφεί.
Η πρόβλεψη αυτή πάντως τη διέσωσε, έτσι όταν πριν από μερικούς μήνες άρχισαν οι εργασίες για την κατασκευή νέας εισόδου ήρθε και πάλι στο φως, μόλις ένα μέτρο από την επιφάνεια του εδάφους.
Με μήκος 12,5 μέτρα, πλάτος 1,20 και 2,80 βάθος ανάγεται στην αρχαϊκή εποχή, την ίδια δηλαδή περίοδο που κατασκευάστηκε ο ναός του Απόλλωνα Ζωστήρα, με τον οποίο άλλωστε έχει το ίδιο δομικό σύστημα. Η απόσταση μεταξύ τους εξάλλου είναι μόλις 25 μέτρα.
Η δεξαμενή είναι θεμελιωμένη στον φυσικό βράχο, από πάνω έφερε παράλληλους δόμους και μάλλον ήταν σκεπασμένη στην αρχαιότητα. Αλλά το πρόβλημα που θα αντιμετωπίσουν οι αρχαιολόγοι είναι ότι κατακλύζεται διαρκώς από υπόγεια ύδατα. Σήμερα βρίσκεται κάτω από ξύλο για την προστασία της ώσπου, σύμφωνα και με την απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, να αναδειχθεί ως μνημείο. Για τον σκοπό αυτό έχει μετατοπισθεί η νέα είσοδος του ξενοδοχείου ενώ η έκταση μεταξύ της δεξαμενής και του ναού έχει δεσμευθεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Θερμού Μαρία
Πηγή
«...μακρά άκρα πρώτη μετά τους Αιξωνέας, Ζωστήρ» γράφει ο Στράβωνας για την άκρη αυτή της Αττικής η οποία επιλέχθηκε για την ίδρυση του ιερού του Απόλλωνα. Μία λωρίδα γης με χαμηλό επίπεδο το οποίο διευκόλυνε ώστε το ιερό να είναι ορατό και από τους δύο κόλπους, ανατολικό και δυτικό. Δυόμισι χιλιετίες όμως αργότερα ο ναός βρίσκεται κατά ένα και πλέον μέτρο κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, με άνοδο της στάθμης της που μεσολάβησε. Ετσι, όχι μόνο δεν είναι ορατός αλλά έχει βυθιστεί σε παχύ στρώμα λάσπης και χώματος.
Επιπτώσεις είχαν και οι ανθρώπινες επεμβάσεις στην πορεία του χρόνου. Ενα τοιχίο, το οποίο κατασκευάστηκε περιμετρικά του αρχαίου κτιρίου και σε πολύ μικρή απόσταση από αυτό με σκοπό την προστασία του, έχει εντελώς αντίθετα αποτελέσματα καθώς συμβάλλει στην παραμονή των λιμναζόντων υδάτων. Παράλληλα μεγάλες επιφάνειες τσιμεντώθηκαν γύρω του, άγνωστο πότε και γιατί, οι οποίες αλλοίωσαν σημαντικά την εικόνα του αρχαίου. Πέραν αυτών δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι ο ναός του Απόλλων Ζωστήρα αποτελεί «άγνωστο» μνημείο.
Το έργο
Στην Αττική της Ακρόπολης και του Παρθενώνα χρειάστηκε να περάσει χρόνος προκειμένου να αναδειχθούν και τα άλλα σημαντικά ιερά, τελικώς όμως αυτό επετεύχθη. Αλλά η ιδιαιτερότητα του μικρού Απόλλωνα Ζωστήρα, ο οποίος βρέθηκε σε ένα καθαρά τουριστικό περιβάλλον όπου αναπτύσσονταν ψυχαγωγικές δραστηριότητες μακράν των αρχαιολογικών, λειτούργησε σχεδόν απαγορευτικά για την ανάδειξή του.
Το καλό νέο σήμερα είναι ότι η ΚΣΤ' Εφορεία Αρχαιοτήτων, υπό τη διεύθυνση της κυρίας Εφης Λυγκούρη, αρχίζει έργο καθαρισμού του μνημείου, απομάκρυνσης των σύγχρονων επεμβάσεων, δηλαδή των τσιμέντων, μόνιμου αποστραγγισμού του χώρου και εν συνεχεία αναστηλώσεων όπου αυτές είναι απαραίτητες. Πρόκειται για εργασίες οι οποίες κρίνονται άμεσα απαραίτητες προκειμένου να διασωθεί το μνημείο. Ετσι, ενδιαφέρουσα θεωρείται και η πρόταση της εταιρείας Αστήρ Παλάς για συνεισφορά στο κόστος της συντήρησης, του αποστραγγιστικού έργου, των αναστηλώσεων, αλλά και της επισήμανσης με επεξηγηματικές πινακίδες.
Ο ναός
Κατασκευασμένος από πωρόλιθο, ο ναός έχει έναν ορθογώνιο σηκό (10,80 μ. Χ 6 μ.) και η είσοδός του προς τα ανατολικά σώζει ακόμη τις παραστάδες και το κατώφλι στο οποίο διατηρούνται τα ίχνη από την ύπαρξη μιας δίφυλλης θύρας. Το δάπεδό του είναι στρωμένο με μεγάλες ορθογώνιες πλάκες, άριστα επεξεργασμένες και προσαρμοσμένες μεταξύ τους, είναι όμως ελάχιστα ορατές εξαιτίας της επικάλυψής τους από φερτά υλικά. Διαθέτει άδυτο, όπως συμφωνούν οι περισσότεροι μελετητές του, δηλαδή ένα προφυλαγμένο δωμάτιο στην πίσω πλευρά του το οποίο χρησίμευε για τη φύλαξη χρημάτων και πολύτιμων αναθημάτων. Τον 4ο αιώνα π.Χ. εξάλλου προστέθηκαν εξωτερικά του ναού κίονες - από τέσσερις στις στενές πλευρές του και έξι στις μακριές - δημιουργώντας περίσταση, η οποία πιθανότατα να συγκρατούσε ξύλινο υπόστεγο για την προφύλαξη των προσκυνητών.
Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν ακόμη τα βάθρα για τα τρία αγάλματα των θεών που λατρεύονταν εκεί: της Λητούς και των δύο παιδιών της, του Απόλλωνα και της Αρτεμης, ενώ σε δύο από αυτά διασώζεται ακόμη η αρχαϊκή επιγραφή: «ΗΑΛΑΙΕΙΣ ΑΝΕΘΕΣΑΝ».
Τα Ζωστήρια
Μία ακόμη επιγραφή του ιερέα του ναού Πολύστρατου και των συνεργατών του, η οποία βρίσκεται στην τράπεζα μπροστά από το μεσαίο βάθρο, αναφέρεται στην επισκευή που έκαναν στο ιερό, στην κόσμηση των αγαλμάτων αλλά και στην τέλεση των Ζωστηρίων - της ετήσιας εορτής των Αλαιέων, κατά την οποία η Αττική ανανέωνε τα δικαιώματά της επί της ιεράς νήσου της Δήλου με την οποία συνδεόταν μέσω του ιερού του Απόλλωνα Ζωστήρα. Στον ναό υπάρχει ακόμη ένας μαρμάρινος θρόνος πιθανότατα για τον ιερέα. Εξω από την είσοδο μια υψηλή λίθινη λεκάνη ήταν το περιρραντήριο με νερό για τον εξαγνισμό των πιστών, ενώ λίγο μακρύτερα σώζεται και η βάση του μεγάλου βωμού.
Οι επιγραφές υπήρξαν τα σημαντικότερα ευρήματα του ναού καθώς απέδειξαν ποιος ήταν, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές. Μία πλάκα εξάλλου επάνω στην οποία σώζονται τα πόδια χήνας, δημιουργεί την ευθεία αναφορά στα μαρμάρινα ομοιώματα αυτού του πτηνού τα οποία έχουν βρεθεί στο Λητώον της Δήλου, καθώς η ασιατική καταγωγή της θεάς Λητούς συνδεόταν με τα έλη και τις λίμνες. Διότι, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, στη μυθική εποχή των θεών, όταν αυτοί έλυναν δυναμικά τις μεταξύ τους διαφορές, η Λητώ κυνηγημένη από την οργισμένη Ηρα, γιατί κυοφορούσε τα παιδιά του Δία, σταμάτησε στο ειδυλλιακό αυτό μέρος και νομίζοντας ότι επρόκειτο να γεννήσει, έλυσε τη ζώνη της. Τα υπόλοιπα τα ανέλαβε το ιερατείο των Αιξωνίδων Αλών και η επεκτατική πολιτική της αρχαίας Αθήνας.
Ιστορία θαμμένη στο χώμα
Οι αρχαίες πηγές, διάσπαρτες μεν αλλά σαφείς, δηλώνουν με κάθε τρόπο την πολυσήμαντη αξία του ιερού του Απόλλωνα Ζωστήρα για την Αθήνα. Δεν είναι καθόλου παράξενο, λοιπόν, που γύρω από τον ναό - έξω από τις εγκαταστάσεις του ξενοδοχείου Αστήρ Παλάς - είχαν χτιστεί κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. δύο κυκλικοί πύργοι - παρατηρητήρια σε σημεία τέτοια ώστε να ελέγχουν τον πλου προς τον Πειραιά. Αλλωστε η κατάληξη της χερσονήσου του Λαιμού στη θάλασσα, με τις λεπτές και απότομες προεξοχές είχε λειτουργήσει σύμφωνα με τον Ηρόδοτο προστατευτικά για την Αθήνα, καθώς μετά τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και στο σκοτάδι της νύχτας νόμισαν πως ήταν πλοία που τους κυνηγούσαν και έτσι τράπηκαν σε φυγή.
Στην ίδια περιοχή εντοπίστηκε και η Ιερατική Οικία του ναού με ισχυρό πολυγωνικό τοίχο και παρατηρητήριο. Εντύπωση μάλιστα προκαλεί η διαρκής επέκτασή του, η οχύρωσή του και τα πηγάδια του που αποδεικνύουν την ευρωστία του και την ανάγκη περιφρούρησής του. Πλήθος είναι εξάλλου τα ευρήματα, κυρίως από τα πηγάδια, που μαρτυρούν τη σημασία του ιερού καθώς διευκόλυνε την επικοινωνία με τη Δήλο και παρείχε φιλοξενία στους προσκυνητές που πήγαιναν ή έρχονταν από εκεί.
Τόσο οι πύργοι, από τους οποίους έχει ανασκαφεί μόνον ο ένας, όσο και η ιερατική οικία - ανασκάφηκε το 1936 - βρίσκονται σήμερα «θαμμένοι» στο χώμα και ανάμεσα στη χλωρίδα που αναπτύχθηκε αφού εν συνεχεία εγκαταλείφθηκαν. Η περιοχή της Βούλας και της Βουλιαγμένης φαίνεται, κυρίως λόγω της οικοδόμησης, να «ξυπνά» τώρα αρχαιολογικά. Αρκεί η αρχαία Ιστορία να μη θαφτεί με το πρόσχημα της «ανάπτυξης».
ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ
Εκεί όπου σήμερα οι παραθεριστές απολαμβάνουν την ηρεμία του τοπίου με την πυκνή βλάστηση και την ευεργετική αύρα της θάλασσας κάποτε, στο βαθύ παρελθόν, οι άνθρωποι έφτιαχναν τα σπίτια τους, ιδρύοντας μικρές εγκαταστάσεις και εκμεταλλευόμενοι - τότε, όπως και τώρα - τα πλεονεκτήματα της συγκεκριμένης θέσης. Στην ίδια περιοχή, στον «Αστέρα» της Βουλιαγμένης δηλαδή, η οποία κατακλύζεται καθημερινά από λουομένους και όπου οι εξωστρεφείς δραστηριότητες έχουν τον πρώτο λόγο, οι αρχαίοι είχαν ιδρύσει το ιερό τους. Αφιερωμένο στον Απόλλωνα Ζωστήρα τελούσε σε διαρκή «συνομιλία» με το μεγάλο ιερό των Κυκλάδων τη Δήλο, όπου η λατρεία του θεού ήταν στο απόγειό της. Και από τη σημερινή παραλία έφευγαν γεμάτα πιστούς τα πλοία της αρχαιότητας προκειμένου να φθάσουν στο νησί. Το γεγονός ότι η περιφραγμένη έκταση των 278 στρεμμάτων του «Αστέρα» περιλαμβάνει σημαντικές αρχαιότητες είναι γνωστό. Εφέτος όμως είχαμε μία νέα αποκάλυψη: ανάμεσα στις καμπάνες του συγκροτήματος ήρθαν στο φως προϊστορικές αρχαιότητες: μια εγκατάσταση της πρωτοελλαδικής εποχής (3η χιλιετία π.Χ.), με άκρως ενδιαφέροντα ευρήματα. Και πάνω της ακριβώς άλλα κτίρια, της κλασικής εποχής αυτά. Τελικώς οι άνθρωποι ακόμη και με το πέρασμα χιλιετιών παραμένουν σταθεροί στις προτιμήσεις τους.
Ειδώλια μεταξύ των οποίων και δύο που έχουν το σχήμα φαλλού, ένας μικροσκοπικός πέλεκυς από πράσινο λίθο, σμίλες, πληθώρα λίθινων εργαλείων, απολεπίσματα και λεπίδες οψιανού και βέβαια άφθονη κεραμική βρίσκονται ανάμεσα στα ευρήματα της προϊστορικής εποχής, που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές που έγιναν στην κατάφυτη περιοχή των καμπανών του Αστέρα ΑΕ. Το αίτημα της εταιρείας «Αστέρας ΑΕ» προς την ΚΣτ' Εφορεία Αρχαιοτήτων ανέφερε το εξής: άδεια για την ανακαίνιση εγκαταστάσεών του (είσοδο και καμπάνες) και για την τοποθέτηση υπόγειων δικτύων πυρόσβεσης, ηλεκτροδότησης και υδροδότησης. Και στις δύο περιπτώσεις ήταν αναμενόμενο ότι θα εντοπισθούν αρχαία. Οπως και συνέβη.
Υπό την επίβλεψη των αρχαιολόγων κ. Γιάννου Κουράγιου και των κυριών Μαίρης Γιαμαλίδη και Λίνας Μακραδήμα ανοίχτηκαν σε διάρκεια τεσσάρων μηνών 40 αρχαιολογικά σκάμματα, διαστάσεων 5Χ5 μέτρα το καθένα. Οι συνθήκες ήταν δύσκολες καθώς οι ρίζες των πεύκων βρίσκονταν κυριολεκτικά μέσα στα αρχαία. Οπου όμως έρχονταν στο φως, τα κανάλια των δικτύων άλλαζαν πορεία προκειμένου να προστατευθούν και να διατηρηθούν οι αρχαιότητες. Η πρόβλεψη, άλλωστε, όπως επισημαίνει η προϊσταμένη της Εφορείας κυρία Εφη Λυγκούρη είναι να παραμείνουν ορατές και επισκέψιμες για το κοινό.
Στην κορυφή χαμηλού λόφου, ο οποίος βρίσκεται στα ΒΑ της εισόδου του συγκροτήματος και σε θέση που επέτρεπε την πλήρη εποπτεία των θαλάσσιων δρόμων προς την Αττική, εντοπίσθηκαν τα αρχαία. Αρχικώς ήρθαν στο φως (αν και η φράση δεν είναι απόλυτα ακριβής, αφού τα αρχαία κατάλοιπα ήταν σχεδόν επιφανειακά, μερικά μάλιστα ορατά) δύο κτίρια του 5ου - 4ου αιώνα. Πολλοί οξυπύθμενοι αμφορείς αρκετοί από τους οποίους ανέπαφοι, άλλα χρηστικά αγγεία και ανάμεσά τους ένα μικρό τμήμα γραπτού ερυθρόμορφου στο οποίο απεικονίζεται ο Ηρακλής και μία γυναικεία μορφή βρέθηκαν στα δωμάτια των κτιρίων. Οι τοίχοι τους εξάλλου κατασκευασμένοι από αργούς λίθους σώζονται σε κάποια σημεία ως και σε ύψος ενός μέτρου. Το ενδιαφέρον όμως είναι ότι η μία εκ των οικιών χρησιμοποίησε τα οικιστικά κατάλοιπα προϊστορικών χρόνων προκειμένου να στηριχθεί πάνω τους, όπως φαίνονται από την ανασκαφή περιμετρικά της.
Οι κάτοικοι
Τοίχοι που ορίζουν δρόμους και κτίρια, το ένα μάλιστα με εντυπωσιακές διαστάσεις αφού είναι 4,70Χ5 μέτρα ενώ στο κέντρο του υπάρχει η λίθινη βάση ενός κίονα για τη στήριξη της στέγης, έχουν αποκαλυφθεί στο σημείο αυτό. Μαζί με τα αντικείμενα της ίδιας εποχής που δείχνουν σαφώς μία εγκατάσταση της προϊστορικής εποχής.
Την περιοχή του Λαιμού της Βουλιαγμένης επέλεξαν και αργότερα όμως στην αρχαϊκή εποχή οι κάτοικοι της περιοχής προκειμένου να ιδρύσουν το ιερό του δήμου τους: των Αιξωνίδων Αλών. Οπως σημειώνει ο Στράβων μάλιστα για τη συγκεκριμένη θέση «... μακρά άκρα πρώτη μετά τους Αιξωνέας, Ζωστήρ». Γιατί ο Απόλλων Ζωστήρ στον οποίο ήταν αφιερωμένο το ιερό μπορεί σήμερα να βρίσκεται μέσα σε τουριστικές εγκαταστάσεις και να είναι άγνωστος στο ευρύ κοινό, η σημασία του όμως υπήρξε τεράστια στην αρχαιότητα όπως δείχνει η εμβέλειά του σε ολόκληρη την Αττική, η απευθείας σύνδεσή του με το μεγάλο ιερό του θεού, στη Δήλο, αλλά και η δυνατότητα λόγω της θέσης του, για έλεγχο της θαλάσσιας περιοχής. Απόδειξη, οι δύο κυκλικοί πύργοι, οι οποίοι κτίσθηκαν τον 5ο αιώνα π.Χ. για την ασφαλή παρατήρηση της θάλασσας.
Το έργο
Το γεγονός ότι με το πέρασμα του χρόνου ο ναός βρέθηκε σήμερα ένα και πλέον μέτρο κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, λόγω της ανόδου της στάθμης της, αποτελεί σοβαρό πρόβλημα καθώς αναβλύζει διαρκώς νερό, πλημμυρίζοντας τον χώρο. Ηδη ωστόσο από πέρυσι τον Απρίλιο υπάρχει χορηγία του «Αστέρα ΑΕ» για την πλήρη μελέτη αποστράγγισης, αναστήλωσης του ναού και για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Μεταξύ άλλων έτσι προβλέπεται η μείωση του ύψους των πρανών προκειμένου να αναδειχθεί το ιερό και η κατασκευή αποστραγγιστικού καναλιού γύρω του ώστε να επιτυγχάνονται η άντληση και απομάκρυνση των υδάτων. Ως σήμερα εξάλλου η Εφορεία Αρχαιοτήτων έχει ολοκληρώσει τον καθαρισμό του ιερού από τη λάσπη και το χώμα ενώ απομάκρυνε μία σύγχρονη κατασκευή από τσιμέντο - ένα τοιχίο - που είχε κατασκευασθεί περιμετρικά σε μία μάταιη προσπάθεια προστασίας από τα θαλάσσια ύδατα.
Η αναστήλωση του ναού με βάση το σωζόμενο υλικό του αποτελεί επόμενο στάδιο ενώ μαζί θα αναστηλωθούν και τα βάθρα από τα τρία αγάλματα θεών που βρίσκονταν στο εσωτερικό του (σε δύο από αυτά διασώζεται η αρχαϊκή επιγραφή: «ΗΑΛΑΙΕΙΣ ΑΝΕΘΕΣΑΝ»). Της Λητούς, του Απόλλωνα και της Αρτεμης. Η απομάκρυνση των επιγραφών όμως που βρέθηκαν στον ναό κρίνεται απαραίτητη λόγω του κινδύνου που διατρέχουν από τον θαλασσινό αέρα. Γι' αυτό και προβλέπεται η αντικατάστασή τους από αντίγραφα.
Το μέλλον
Παιδιά του ορφανοτροφείου της Βουλιαγμένης που έπαιζαν, σκάβοντας στην παραλία, έφεραν στο φως το 1924 τον ναό του Απόλλωνα Ζωστήρα.
Το γεγονός δεν εμπόδισε την πολιτεία να παραχωρήσει την περιοχή, πολύ αργότερα τη δεκαετία του '60, για την εγκατάσταση του ξενοδοχείου στο πλαίσιο μιας επιθετικής τουριστικής πολιτικής η οποία απαιτούσε την ύπαρξη υποδομών υψηλών προδιαγραφών. Η κατασκευή του ξενοδοχείου σε έναν σπουδαίο αρχαιολογικό χώρο όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων μπορεί να χαρακτηρισθεί ατυχής για τα αρχαία. Από άλλη άποψη ωστόσο μπορεί να μην αποκαλύπτονταν ποτέ στη σημερινή έκτασή τους. Ισως και να είχαν «θαφτεί» κάτω από παράνομες καταλήψεις του αιγιαλού. Ισως πάλι όχι.
Σήμερα όμως υπάρχει δεδομένη κατάσταση και με βάση αυτήν ζητούνται οι λύσεις. Η οικονομική ενίσχυση του ανασκαφικού και αναστηλωτικού έργου από την εταιρεία «Αστέρας ΑΕ» αποτελεί σταθερά στην οποία προσβλέπει και στο μέλλον η αρμόδια Εφορεία για την ολοκλήρωση του έργου. Πόσο μάλλον που αντιμετωπίζεται ως πιθανή μία «ενοποίηση» του ναού με τα νέα ευρήματα.
Αλυτο ωστόσο παραμένει επί του παρόντος το ζήτημα της επίσκεψής τους αφού αυτή μπορεί να γίνει μόνο μέσω της εισόδου του συγκροτήματος και με την καταβολή του απαιτούμενου εισιτηρίου. Μία αρνητική εικόνα, η οποία ζητεί την αντιστροφή της.
Η δεξαμενή του ιερού
Κανείς δεν γνώριζε ότι κάτω από την είσοδο του «Αστέρα» οι κατασκευαστές της είχαν αποκαλύψει πριν από 40 χρόνια μία αρχαία δεξαμενή. Ούτε ότι είχε εγκιβωτισθεί σε μπετόν για να μην καταστραφεί.
Η πρόβλεψη αυτή πάντως τη διέσωσε, έτσι όταν πριν από μερικούς μήνες άρχισαν οι εργασίες για την κατασκευή νέας εισόδου ήρθε και πάλι στο φως, μόλις ένα μέτρο από την επιφάνεια του εδάφους.
Με μήκος 12,5 μέτρα, πλάτος 1,20 και 2,80 βάθος ανάγεται στην αρχαϊκή εποχή, την ίδια δηλαδή περίοδο που κατασκευάστηκε ο ναός του Απόλλωνα Ζωστήρα, με τον οποίο άλλωστε έχει το ίδιο δομικό σύστημα. Η απόσταση μεταξύ τους εξάλλου είναι μόλις 25 μέτρα.
Η δεξαμενή είναι θεμελιωμένη στον φυσικό βράχο, από πάνω έφερε παράλληλους δόμους και μάλλον ήταν σκεπασμένη στην αρχαιότητα. Αλλά το πρόβλημα που θα αντιμετωπίσουν οι αρχαιολόγοι είναι ότι κατακλύζεται διαρκώς από υπόγεια ύδατα. Σήμερα βρίσκεται κάτω από ξύλο για την προστασία της ώσπου, σύμφωνα και με την απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, να αναδειχθεί ως μνημείο. Για τον σκοπό αυτό έχει μετατοπισθεί η νέα είσοδος του ξενοδοχείου ενώ η έκταση μεταξύ της δεξαμενής και του ναού έχει δεσμευθεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Θερμού Μαρία
Πηγή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου